سالک مرحله عین الیقین را به پایان رساند. پله اى بالاتر رفت و به مرحله بعدى رسید، در اینجا او قصد شناخت روح را دارد. روح امر خداوند است و از سوى او در انسان ها دمیده شده است .
روح از دیر باز مورد توجه بشر بوده است . این توجه هنوز هم وجود دارد. روانشناسى امروز، فلسفه و عرفان از گذشته تاکنون کوشیده اند به نوعى به آن پاسخ دهند. هر چند که روانشناسان از دو قرن قبل دانسته اند نمى توان روح را زیر تیغ آزمایش علم تجربى برد، به این دلیل از توجه به او سرباز زده از بحث درباره آن خوددارى کرده ، و تنها به آثار و عوارض آن پرداختند.
عارفان و صوفیان کلمه روح را در آثار خود بسیار به کار برده اند و در باب آن توضیح داده اند در اینجا بد نیست به طور مختصر نظر آنان را بیان داریم . عزیزالدین نسفى در کتاب انسان کامل خود مى نویسد:
بدان که اهل شریعت ، حقیقت آدمى را که مدرک جزئیات و کلیات ، و داناى خود پروردگار است روح انسانى مى گویند، و اهل حکمت این حقیقت را نفس انسان گویند..... بدان که روح هرکه در مقام ایمان مفارقت کند، بازگشت او به آسمان اول باشد، روح هرکه در مقام عبادت مفارقت کند، بازگشت او به آسمان دویم باشد، در جمله مقامات همچنین مى دان (یعنى ) هر یک در هر مقام که مفارقت کند، بازگشت او به اهل آن مقام باشد و حیفى عظیم باشد که کسى به مقام اول خود نرسد و نتواند رسید، اما آن که در این قالب به (مقام ) ایمان نرسد، بازگشت او به آسمان اول نخواهد بود، از هر کدام مرتبه که باشد.
عزیزالدین کاشانى گوید: بدان که شریف تر موجودى و نزدیک تر مشهودى به حضرت عزت ، روح اعظم است که حق سبحانه و تعالى آن را به خود اضافت کرده است به لفظ من روحى و من روحنا، آدم کبیر و خلیفه اول و ترجمان الهى و مفتاح وجود و قلم ایجاد و جنت ارواح ، همه عبارت از اوصاف اوست و اول صیدى که در شبکه وجود افتاد ذات او بود، و مشیت قدیمه او را به خلافت خود در عالم خلق نصب کرد و مقالید خزاین اسرار وجود به او تفویض نمود، و او را به تصرف در آن ماءذون گردانید و از بحرالحیات نهرى عظیم بر وى گشود، تا پیوسته از او استمداد فیض حیات مى کند و بر اجزاى کون افاضت مى نماید و صور کلمات الهى را از مقر جمع اعنى ذات مقدس ، به محل تفرقه که عالم خلق است مى رساند. و از عین اجمال در اعیان تفصیل جلوه مى دهد و کرامت الهى او را دو نظر بخشید: یکى از براى مشاهده جلال قدرت ازلى و دوم از براى ملاحظه جمالى حکمت لم یزلى . عبارت از نظر اول عقل فطرى و مقبل آمد و نتیجه او محبت الهى ، و عبارت از نظر دوم عقل خلقى مدبر، چنان که در خبر است : ثم قال له اقبل فاقبل ، ثم قال له ادبر فادبر به او گفت روى آور، روى آورد، سپس گفت روى بگردان ، و او روى برگردانید. و نتیجه او نفس کلى ، و هر فیضى که روح اضافى ، از عین جمع استمداد کند، نفس کلى آن را قابل گرداند و محل تفصیل آن شود، و میان روح اضافى و نفس کلى به سبب فعل و انفعال و قوت و ضعف نسبت ذکوریت و انوثت پدید آمد، و رسم تعاشق و تعانق ثابت شد و به رابطه امتزاج و واسطه ازدواج ایشان متولدات اکوان موجود گشتند و به دست قابله تقدیر از مشیمه غیب به عالم ظهور رسیدند. پس جمیع مخلوقات نتیجه نفس و روح آمد. و نفس نتیجه روح و روح نتیجه امر. چه حق تعالى روح را به خودى خود آفرید، بى هیچ سببى ، که امر، اشارت بدان است . و جمله مخلوقات را به واسطه روح ، که خلق عبارت از آن است الا له الخلق و الامر تبارک الله رب العالمین . و چون لابد است که هر خلیفه اى مستجمع اوصاف مختلف بود، فضل الهى و کرم نامتناهى روح را در خلافت ایجاد، خلعت جمیع اسماء و صفات جمالى و جلالى خود در پوشانید، و در مسند آفرینش مکرم و موقر گردانید، و چون دایره تکوین به نقطه انتها رسید و بر نقطه ابتدا منطبق گشت ، صورت روح در آیینه وجود آدم خاکى منعکس شد، و جمله اسماء و صفات الهى در او متجلى گشت . پس خطاب انى جاعل فى الارض خلیفه (3) در رسید. و آوازه خلافت آدم در ملاءاعلى منتشر شد و بر منشور خلافت او این توقیع آمد که : ان الله تعالى خلق آدم صورته (4) و بر لواى کرامت او این آیت ظاهر شد و علم آدم الاسماء کلها(5) وازمه تسخیر و اعنه تقدیر در قبضه تصرف او نهادند، و ملایکه را سجده او فرمودند. چه ملایکه را آن کمال جمعیت نبود که او را. از آن جهت که بعضى از ایشان مظهر صفات جمال اند و بس ؛ و ایشان ملایکه لطف و رحمت اند. و بعضى مظهر صفت جلال و بس ؛ و ایشان ملایکه قهر و عذابند. و عبارت از آن این آمد که ((خلقت ببدى )) لاجرم حق را به جمیع اسماء بشناخت و ملایکه حق را نشناختند الا بدان اسم که مظهر آن بودند؛ ((لا علم لنا الا ما علمتنا:)) (6) اشارت بدان است .
قیصرى مى نویسد: بدان که روح اعظم که در حقیقت روح انسانى است ، مظهر ذات الهیه است از حیث ربوبیت . و از این رو است که حوم حائمى به حول آن ، و روم رائمى به وصل آن ممکن نیست . دائر به حول جناب آن ، به حیرت افتد و طالب نور جمال آن به استار مقید آید و کنه آن جز ایزد نداند وبدین معنى کسى جز او نرسد.
و بدان گونه که آن را مظاهر و اسمائى است در عالم کبیر همچون خرد نخستین و قلم اعلى و نود و نفس کلیه و لوح محفوظ و جز آن ، مظاهر و اسمائى است که در عالم صغیر انسانى به حسب ظهورات و مراتب در اصطلاح اهل الله و غیر هم .
که عبارت است از سر، خفى ، روح ، قلب ، کلمه ، روع و فؤ اد و صدر و عقل و نفس کقوله تعالى فانه یعلم السر و اخفى (7) قل الروح من امر ربى ؛(8) ان فى ذلک لذکرى لمن کان له قلب ؛(9) و ما کذب الفواد ما راى ؛(10) الم نشرح لک صدرک (11) و نفس ما سوى ها.(12) و در حدیث صحیح است که ((ان فى روح القدس نفث فى روعى )) و ((ان نفسا لن تموت حتى یستکمل رزق ها)).
اما بودن آن سر بدین اعتبار است که مدرک انوار آن ارباب قلوبند و راسخین در علم بالله من دون غیر هم . و اما خفى از رهگذر خفاء حقیقت آن است بر عارفین و جز آن . و اما روح به اعتبار ربوبیت آن است مر بدن را با مصدریت حیات حسى و منبعیت فیضان آن بر جمیع قواء نفسانیه . و اما قلب از رهگذر تقلب آن است به میانه وجهى که به سوى حق است و وجهى که به سوى نفس حیوانیه است که بدان دو از حق استفاضت انوار کند. و بر نفس ‍ حیوانیه آنچه که از موجد خویش دریافته است به حسب استعداد آن افاضه کند. و اما کلمه به اعتبار ظهور کلمه در نفس رحمانى همچون ظهور کلمه در نفس انسانى . و اما فؤ اد به اعتبار تاثیر آن است از مبدع خویش که فؤ اد به لغت جرح و تاثیر است . و اما صدر به اعتبار وجهى است که به سوى تن است ، از رهگذر مصدریت انوار و صدور از آن . و اما روع به اعتبار خوف و فزع از قهر مبدا قهار است ، از آن روى که از روع برگرفته شده و معناى فزع . و اما عقل از رهگذر تعقل آن است به تعینى خاص با مدرکات و مضبوطات خویش و حصر آن بدانچه تصور مى کند و اما نفس به اعتبار تعلق آن است با بدن و تدبیر آن ؛ و به گاه ظهور افعال نباتیه از آن نفس نباتى خوانده شود، و به گاه ظهور افعال حیوانیه ، نفس حیوانى ؛ و آنگاه به اعتبار غلبه قواى حیوانیه بر قواى روحانیه نفس اماره ، به گاه تلؤ لؤ نور قلب از غیب بهر اظهار کمال خویش . و اندر یافت قوه عاقله ، و وخامت عاقبت و فساد احوال خویش را نفس لوامه ، از رهگذر لوم آن بر افعال خویش . و این مرتبت همچون مقدمه اى است ظهور مرتبت قلبیه را. و چون قلبى به چیرگى رسد و سلطان آن بر قواى حیوانیه پدیدار آید و نفس به اطمینان رسد، مطمئنه نامندش . و چون استعداد آن کمال یابد و نور و اشراق آن به قوت رسد و آنچه که در آن بالقوه بوده است پدیدار آید و آئینه اى گردد بهر تجلى الهى ، قلب خوانندش ، که مجمع البحرین است و ملتقى العالمین ؛ و از این روى واسع حق بود و عرش الله گردد. بدان گونه که در خبر صحیح آمده است که : لا یسعنى ارضى و لا سمائى و یسعنى قلب عبدى المؤ من التقى النقى - و قلب المؤ من عرش الله . و معتبر چون حقیقت واحده معروضه بدین اعتبارات را اعتبار کند و بدین که آن جمله به حقیقت شیئى است یگانه حکم کند بدین حکم ، صادق بود.(13)