امام علی النقی علیه السلام و پی ریزی علوم انسانی اسلامی

اگر علم انسانی اسلامی، علمی باشد که حاوی گزاره هایی علمی و عملی در راستای هدایت انسان به سوی مقصد خلقت یعنی قرب الهی، می باشد آنگاه پی ریزی و بنای چنین علمی به طور بسیار جدی نیازمند مواد اولیه و به عبارت شاید دقیقتر، نیازمند پالایش آن مواد خواهد بود.

توضیح آنکه در دین اسلام دو منبع معرفتی بسیار پراهمیت و ارزشمند به رسمیت شناخته شده اند. یکی عقل و دیگری نقل یعنی کتاب و سنّت. هم در مورد معارف هستی شناختی و هم در مورد گزاره های دستوری و عملی. گفتنی است که در مورد رسمیت و میزان و شرائط کاربرد منبع اول یعنی عقل، بحثهای فراوان و پژوهشهای عمیقی صورت پذیرفته است. همچنین در طول زمان و از جمله در زمان حاضر درباره ی این منبع ارجمند افراط و تفریط های شگفت آور به وقوع پیوسته است که البته پرداختن به جزئی از این مطالب ما را از مقصود این نوشتار کوتاه دور می کند تا چه رسد به همه آنها.

در خور توجه آنکه درباره ی سنت و حتی درباره ی قرآن مجید نیز مباحثی مطرح گشته است که باید آنها را در جای خود جستجو کرد.

چرا تولید علوم انسانی اسلامی

بدون هیچ شک و تردیدی برای تولید علم انسانی اسلامی، محتاج به رجوع به سنت یعنی قول و فعل و تقریر معصوم می باشیم. همانطور که به طور مۆکّد می باید از قرآن مجید نیز بهره مند شویم.

نکته بسیار حیاتی و سرنوشت ساز آنکه بایستگی رجوع به سنّت و پاسخ به چرایی لزوم بهره مند از آن در خور تأمّل بوده و نیازمند به نظریه پردازی.

به عنوان مثال اگر کسی علم معصوم را علمی کاملاً صحیح و مطابق با واقع از یک سو و از سوی دیگر علمی ناظر به همه ی عرصه ها و صحنه های محتاج به هدایت الهی بداند، در پالایش مواد اولیه علم انسان اسلامی با دیدی گسترده تر به سنت و البته با حساسیت بیشتری عمل خواهد کرد. در مقابل اگر کسی در هر دو مورد فوق یا یکی از آندو، به نحو دیگری بیندیشد دارای دیدی تنگ نظرانه به سنت خواهد بود و البته شاید از جهتی دارای آرامش خیال!

در اینجا می خواهیم با استفاده از کلمات نورانی حضرت امام علی النقی - علیه الصلاة و السلام- پاسخی خلاصه به چرایی لزوم بهره مند از سنت ارائه کنیم. برای این منظور از یادگار ارجمند و جاوید آن حضرت یعنی زیارت جامعه ی کبیره استفاده خواهیم کرد.

دعا برای ثواب یا معرفت

قبل از پرداختن به اصل بحث، تذّکر یک نکته ی بسیار اساسی، لازم به نظر می رسد و آن اینکه همه باید بیاموزیم که خواندن ادعیه و زیارت نامه ها در کنار ثواب عظیمی که به فضل الهی دارا می باشد می تواند فتح باب بلکه ابوابی در راه رسیدن به معارف عالیه بوده باشد و نیز می تواند باعث زدودن برخی شبهات باشد. لذا تدبّر و تأمّل در ادعیه و زیارات همراه با مراجعه به شروع آنها که توسط عالمان امین دین عرضه شده اند امری ضروری می باشد.

اوصافی بلندبالا

حضرت امام هادی علیه السلام به ما آموخته اند تا در زیارت جامعه کبیره با اوصافی بلندبالا و ارجمند از اهل بیت علیهم السلام یاد کنیم. حداقل پنج مورد از این اوصاف ارتباط با بحث ما دارند که ذیلاً آنها را ذکر می کنیم:

1-  خزّان العلم (خزانه داران دانش).

2- ذوی النهی و اولی الحجی (صاحبان خرد و فرمانروایان عقل کامل).

3- معادن حکمة الله (معادن حکمت خداوند).

4- القادة الهداة (پیشوایان هدایتگر).

5- خزنة لعلمه (خزانه داران خدا).

همچنین آن امام بزرگوار به ما آموخته اند که معتقد باشیم:

«فازَ مَن تَمَسّکَ بِکُم» (هر آنکس به شما متمسّک شد به رستگاری رسیده است)،

«و مَن خالفَکم فالنّار مَثویه» (هر کس مخالفت با شما کند، جهنم جایگاه اوست)،

روشن است که اوصاف یاد شده به لحاظ دستور زبان عربی هم نشاندهنده ی شمول علم اهل بیت علیهم السلام نسبت به تمامی عرصه های نیازمند هدایت است و هم حاکی از صحت و خلوص کامل این دانش.

در دو فراز پایانی هم که نقل کردیم بر این مطلب صحه گذارده می شود که طریق هدایت با تمسّک به تعالیم آل الله علیهم السلام طی شدن است و نه با غیر طریق آن بزرگواران. بدین ترتیب یکی از پایه های ساختمان عظیم علوم انسانی اسلامی با استفاده از کلمات نورانی دهمین امام معصوم  علیه السلام بنا نهاده می شود و این خود امری در خور شگفتی است که بیش از ده قرن پیش، آنهم در قالب زیارت، کلامی فرموده اند که گره گشایی یکی از مسائل فکری معاصر می باشد.

منابع:

 1- مفاتیح الجنان با ترجمه حجت الاسلام موسوی دامغانی.

2- ادب فنای مقربان، ج2، آیت الله جوادی آملی، مرکز نشر اسراء، چاپ چهارم، 1386 هـ ش .