بسم الله الرحمن الرحیم

امام سجاد علیه‌السلام و حقوق همسایگان

تحمل اذیت و آزار همسایه

گرچه به فرمایش رسول اکرم صلى الله علیه و آله وسلم از موارد مهم شومى خانه‏ها، همسایه بد مى‏باشد. (8) اما در منابع اسلامى بردبارى نشان دادن در مقابل آزار همسایگان، از نشانه‏هاى ایمان معرفى شده است و امام على علیه السلام مى‏فرماید: «هر کس ناروایى همسایگان را تحمل کند، نیکى را تکمیل نموده است.» (9) امام سجاد علیه السلام فرموده‏اند: «رسول اکرم صلى الله علیه و آله وسلم فرمود: من و پیامبران قبل از من پیوسته گرفتار کسانى بودیم که ما را اذیت مى‏کردند.» (10)

در سیره آن حضرت آمده است که اگرچه پیامبر صلى الله علیه و آله با اذیت و آزار همسایگان مواجه بود اما آن وجود مبارک با کرامتى فوق‏العاده در برابر این فشارها مقاومت نموده و شکیبایى نشان داد.

رفتار امام چهارم با دشمنان و کینه توزان با گذشت، نیکى، بخشش و احسان توام بوده است:

اسماعیل‏بن هشام مخزومى - والى مدینه - در اذیت و آزار امام چهارم بسیار مصر بود. این فرماندار که از سوى امویان به چنین سمتى برگزیده شده بود، در همسایگى امام سجاد علیه السلام سکونت داشت که حق جوار را نادیده گرفته، به نحوى که تمامى اهل محل از رفتارهاى منفى وى به ستوه آمده بودند موقعى که ولید بن عبدالملک روى کار آمد، به دلیل اختلافاتى که پیش از رسیدن به قدرت با فرزند هشام داشت، او را از ولایت مدینه برکنار نمود و در سخنانى به مذمتش پرداخت و به مردم اعلام نمود: هرکس حقى دارد، از او بازپس گیرد. حتى دستور داد او را در ملا عام نگاه دارند تا همسایگان به تلافى اذیت‏هایى که از این فرماندار دیده‏اند، او را آزار دهند.

ابن هشام بیش از همه کس از امام زین‏العابدین علیه السلام - به دلیل عداوتى که با آن حضرت داشت - نگران بود و مى‏گفت: من از هیچ کس جز على‏بن الحسین نمى‏ترسم زیرا وى مرد صالحى است و خلیفه حرف او را درباره خلاف‏هاى من مى‏پذیرد.

هنگامى که درپشت دیوار کاخ مروان قرار گرفته بود، امام چهارم همراه گروهى از اصحاب و یارانش بر او گذشت اما نه خود متعرض اسماعیل‏بن هشام گردید و نه اجازه داد یارانش بر او اعتراض کنند. حتى دستور داد کسى حق ندارد کلمه‏اى خشن و تند نسبت‏به این فرماندار برکنار شده به زبان جارى سازد. امام با او ملاقت نمود و با سیماى گشاده با وى روبه‏رو گردید و پیشنهاد کرد تا در مدت گرفتاریش در خصوص رفع حوائجش او را یارى دهد; حضرت خطاب به وى فرمود: «خداى تو را عافیت دهد. من از آنچه برایت روى داده ناراحتم، آنچه دوست دارى از ما بخواه.» اسماعیل‏بن هشام از مشاهده این همه کرامت و محبت، پریشان گردید و بسیار خجالت کشید و با شگفتى و حیرت عرض کرد: الله اعلم حیث‏یجعل رسالته; خداوند بهتر مى‏داند که رسالت‏خود را در کجا قرار دهد و به کسى که اراده‏اش تعلق گرفته است تفویض کند و بسپارد.(11)

احسان به همسایگان

از آنجا که از هر طرف خانه تا چهل منزل همسایه آدمى تلقى مى‏گردد، امام سجاد علیه السلام اغلب اهل مدینه را همسایه خود مى‏دانست و نیمه شب راهى خانه‏هاى آنان مى‏گردید و هر آنچه لازم داشتند، در اختیارشان قرار مى‏داد و قرضشان را مى‏پرداخت.

در صد و هفتمین سوره قرآن (ماعون)، آیه هفتم چنین مى‏خوانیم: «و یمنعون الماعون‏»، منظور از ماعون (از ریشه معن) اشیاء جزئى و لوازمى عادى است که معمولا همسایگان به عنوان قرض یا تملک از یکدیگر مى‏گیرند. رسول اکرم صلى الله علیه و آله وسلم فرموده‏اند: «هر کس از همسایه‏اش ماعون (لوازم مورد احتیاج او) را منع کند و به عاریه ندهد، روز قیامت‏خداوند وى را از خیر محروم مى‏کند و او را به خودش وا مى‏گذارد. پس چه حال بدى خواهد داشت.» (12) امتناع از دادن چنین امکاناتى، عواقبى ناگوار در همین دنیا نیز خواهد داشت و بنا به فرمایش امام زین‏العابدین علیه السلام یکى از گناهانى که موجب خشکسالى مى‏گردد، قرض ندادن اثاث و لوازم به افراد همسایه است. (13)

امام على‏بن الحسین علیهما السلام مى‏فرماید: «به درستى که نیازهاى مردم به شما، از نعمت‏هاى الهى است; از روى آوردن حاجتمندان به سویتان، احساس ملال و ناراحتى نکنید.» (14)

امام سجاد علیه السلام از رد نمودن محرومان به شدت نهى مى‏فرمود. سعید بن مسیب روایت کرده است:

روزى خدمت امام زین‏العابدین علیه السلام شرفیاب بودم، سائلى در زد. امام فرمود: «او را دست‏خالى رد نکنید.» (15)

روز جمعه‏اى حضرت، کنیزى را که سکینه نام داشت، فراخواند و به وى فرمود: «نباید محرومى از در خانه من عبور کند مگر آن که او را اطعام نمایید، آخر امروز جمعه است!» ابوحمزه ثمالى که این ماجرا را نقل کرده است، مى‏گوید: عرض کردم اى مولاى من! همه آنان استحقاق ندارند. امام فرمود: «از آن خوف دارم که بعضى از افراد سائل مستحق باشند و ما او را غذا ندهیم و دست رد برسینه‏اش بزنیم و در نتیجه آنچه بر یعقوب و اهل بیت او نازل گردید، بر ما هم فرود آید. به آنها اطعام کنید.» (16)

به راستى محروم نمودن فقیر محتاج و کمک نکردن به او، از جمله عوامل زوال نعمت و فرا رسیدن خشم خداست. در روایتى چنین مى‏خوانیم:

چون بنیامین از پیش حضرت یعقوب رفت، آن پیامبرخدا ندا کرد: پروردگارا! مرا رحم نمى‏فرمایى، دو نور چشم و دو فرزندم را از من گرفتى. خداوند به وى وحى نمود: یاد آور زمانى را که گوسفندى ذبح کردى و آن را بریان نمودى و خوردى و آن همسایه روزه‏دار خویش را از آن محروم کردى و او با حالت گرسنه در بستر خود خوابید. (17)

در روایت دیگرى آمده است: یعقوب بعد از این ابتلا، همیشه از منزلش هر چاشتگاه تا یک فرسنگى فریاد مى‏زد: هر کس صبحانه خواهد، به خانه من بیاید. و در شامگاه هم فریاد مى‏زد: کسى که شام مى‏خواهد، به خانه من وارد شود. و نیز ندا مى‏داد: اى همسایگان! بیایید با من هم‏غذا شوید. (18)

رسول خدا صلى الله علیه و آله وسلم فرموده‏اند: «به من ایمان نیاورده است کسى که جامه‏اى داشته باشد و همسایه‏اش از آن محروم باشد.» (19) چهارمین فروغ امامت نیز هشدار داده‏اند: «اگر فردى بیش از نیاز خود پوشاک داشته باشد و بداند کسانى در همسایگى او هستند که به آن نیاز دارند و به آنان ندهد، خداوند وى را در آتش جهنم خواهد افکند.» (20)

امام سجاد در سیره عملى بخشنده‏تر از همه مردم عصر خویش بود و نسبت‏به فقیران و مستمندان توجه ویژه مبذول مى‏داشت. حضرت از لباس‏هایى که خود برتن مى‏نمود، به محرومان صدقه مى‏داد. در زمستان لباس خز برتن مى‏نمود اما تابستان که فرا مى‏رسید، یا آن را به فقیران اهداء مى‏نمود و یا مى‏فروخت و پولش را به آنان مى‏داد و بارها مى‏فرمود: «از پروردگار خویش خجالت مى‏کشم از پول لباسى ارتزاق کنم که با آن جامه، خداوند را عبادت کرده‏ام.» (21)

محبوب‏ترین چیز از نظر امام «صدقه پنهانى‏» بود، بارها در ظلمت‏شب از خانه بیرون مى‏آمد و در محلات مدینه هدایا و عطایاى خویش را به مستمندان مى‏رسانید، در حالى که صورتش پوشیده بود. اهل محل و فقیران به این وضع عادت کرده بودند، از این رو بر در خانه‏هاى خویش مى‏ایستادند و چون امام را مشاهده مى‏نمودند، خوشحال مى‏شدند و به یکدیگر مژده مى‏دادند. ابن عایشه مى‏گوید از مردم مدینه شنیدم: «صدقه نهانى از ما قطع نشد مگر وقتى که على‏بن الحسین علیهما السلام از دنیا رفت.» گروهى از مردم این شهر از همین راه روزگار مى‏گذرانیدند و نمى‏دانستند چه کسى وسایل زندگى آنان را فراهم مى‏کند. (22)

امام سجاد علیه السلام همه روزه در مدینه اطعام عمومى مى‏نمود و هنگام ظهر در منزل خویش بار عام مى‏داد و صد خانوار را به طور پنهانى اداره مى‏نمود که هر خانوار، خود شامل چندین نفر بودند. براى مستمندان محل سکونت‏خویش (مدینه) احترام قائل بود و هرگاه به محرومى چیزى مى‏داد، آن را مى‏بوسید تا اثر ذلت و نیازمندى را در او احساس نکند. بر سر سفره امام علیه السلام یتیمان، بیچارگان، از کار افتادگان و مستمندانى که هیچ راهى براى ادامه زندگى نداشتند، حضور مى‏یافتند. و خود شخصا به دست مبارک از آنان پذیرایى مى‏نمود و تا آنجا حال فقرا را مراعات مى‏نمود که راضى‏نبود محصول نخل‏ها را شب هنگام که آنان حضور نداشتند، جمع آورى کند تا مبادا از خرماهاى این درختان محروم بمانند. (23)

همسایه در دعاهاى امام علیه السلام

در فقره 21 از دعاى شانزدهم صحیفه سجادیه، امام سجاد علیه السلام خداوند را ستایش مى‏نماید که چه زشتى‏هاى بسیارى از گناهان را بر دیده‏هاى همسایگان آشکار نگردانید. در فرازى از دعاى سى و دوم نیز به این موضوع اشاره شده است. (24)

دعاى بیست و ششم به همسایگان و دوستان اختصاص دارد. در نخستین فراز این دعا آمده است:

اللهم صل على محمد و آله و تولنى فى جیرانى و مولى العارفین بحقنا والمنابذین لاعدائنا بافضل ولایتک و وفقهم لاقامة سنتک والاخذ بمحاسن ادبک فى ارفاق ضعیفهم و سد خلتهم و عیادة مریضهم و هدایة مسترشدهم و ستر عواراتهم و نصرة مظلومهم و حسن مواساتهم بالماعون.

در این مضامین عالى و با طراوت، امام پس از درود فرستادن بر رسول اکرم صلى الله علیه و آله وسلم و آل پاکش در قالب «دعا» نکات مهم اعتقادى، سیاسى، اخلاقى و حقوقى را مطرح مى‏فرمایند:

1. یارى، رعایت و مساعدت همسایگان و دوستانى که به حق خاندان عترت معرفت دارند و با چنین بصیرتى، محب ائمه و دشمن دشمنان خاندان نبوتند.

2. امام از خداوند مى‏خواهد همسایگان سنت الهى را اقامه نمایند، محاسن اخلاقى و دینى را با عنایت‏به فقرا پیش گیرند و در رفع حوائج آنان، عیادت بیماران و راهنمایى و ارشاد به راه صلاح، بکوشند و حق خیرخواهى و صلاح اندیشى را چون باهم مشورت کنند، به جاى آرند.

دعاى چهل و چهارم را اگرچه حضرت زین‏العابدین علیه السلام هنگام دخول ماه مبارک رمضان بر زبان مقدس خویش جارى نموده و توسط مضامین آن با خداى خویش به راز و نیاز پرداخته‏اند، اما در این قلمرو نیز حضرت همسایگان را فراموش ننموده‏اند و در فرازى از آن فرموده‏اند:

«... [اللهم] و وفقنا فیه لان نصل ارحامنا بالبر و ان نتعاهد جیراننا بالافضال والعطیة; پروردگارا! در این ماه مبارک، ما را به صله رحم و نیکى و احسان در حق ارحام موفق ساز و هم [کرم کن] و توفیق ده که با همسایه به عطا، فضل و بخشش پردازیم.» (25)

امام در این مضامین نیز پیروان خود را به موضوعى جالب، توجه مى‏دهد: «حسن سلوک با همسایگان‏» و این موضوع نباید به زبان منحصر شود بلکه در رفتار، اعمال و امکانات و استفاده از آنها باید چنین خصوصیتى را بروز دهیم.

درخت دوستى بنشان، که کام دل ببار آرد                 نهال دشمنى برکن، که رنج‏بى‏شمار آرد